Aa-landen - Een architectuurroute – Martjan Kuit (2024)

Nederland is prachtig. Overal. Je hoeft alleen maar om je heen te kijken. Om dat te bewijzen ben ik in de meest gewone wijk van Nederland op zoek gegaan naar opvallende en interessante verhalen over de gebouwde omgeving. Welkom in het Zwolse Aa-landen, mijn wijk. Wandel of fiets je mee?

Aa-landen is gebouwd in de jaren ’60 en ’70. Het stedenbouwkundig plan kwam van de Dienst Openbare Werken van de gemeente Zwolle. Met behulp van landschapsarchitect Jan Bijhouwer werd een wijk bedacht die toch vooral heel groen moest worden. Het bestaande landschap werd zoveel mogelijk als blauwdruk voor de opbouw van de wijk gebruikt. De wijk werd genoemd naar het riviertje de Westerveldse Aa, dat nog steeds door Aa-landen kabbelt. In 1967 werden de eerste woningen opgeleverd, de laatste in 1979.

Aa-landen – Route langs 20 parels van de gebouwde omgeving

Ga je meer op ontdekkingstocht in Aa-landen? Op dit kaartje heb ik 20 hoogtepunten van mijn woonwijk, inclusief een stukje platteland, op een rijtje gezet. Van industrieel erfgoed tot kunstwerken en van woonwagen tot experimentele woningbouw. Als je naar beneden scrolt, kun je meer lezen over deze pareltjes. Vervoer? Mag je zelf weten! Ik zou wandelen of met de fiets gaan. Om het iets makkelijker te maken, heb ik een korte (5 kilometer) en een ‘complete’ route (9 kilometer) uitgezet. Geen zin om alle plekken te bezoeken? Ook geen probleem. Met deze kaart erbij, ga je je weg vast wel vinden. Succes!

1. Winkelcentrum Aa-landen

Startpunt van de wandeling! Hier kun je inkopen doen voor onderweg. Bij Bakkerij Elderkamp, de Buurtslijter, Chinees De Lange Muur of speciaalzaak kAAslanden bijvoorbeeld. Je kunt je hier genieten van woordkunstwerkjes met AA. Je kunt hier ‘AAltijd’ gratis parkeren, ontmoet ‘AAnderen’, de winkeliers hebben vaak verrassende ‘AActies’ en iedere vrijdag is er ‘koopAAvond’. Het overdekte winkelcentrum heeft onlangs een bescheiden make-over gekregen. Veel is hetzelfde gebleven – truttige decoratie en de gedateerde glazen overkapping – maar de neonreclame boven de ingang werd vervangen door een moderner logo. Uiteraard is gekozen voor een ontwerp met twee A’s.

2. Kantoorgebouw Dobbe, Dobbe 70 – 74

Wie Aa-landen binnenrijdt kan dit markante kantoor haast niet missen. Het pand luidt de wijk in, samen met de terrasflats aan de overkant. Architect Frans van Gool (1922-2015) bedacht eind jaren ‘70 een pand met plattegrond die bestaat uit twee afgeronde, geschakelde vierkanten met de entree en liften in de hoek. De gevel bestaat uit geprefabriceerde grijze betonpanelen met wat bakstenen erin. Ook de bruine zonwerende ramen in blauwe kozijnen, omknikkende vensterstrips en de waterafvoer die vanaf het dak via een open gleuf langs de gevel naar beneden loopt vallen op. Het ontwerp kreeg in eerste instantie veel kritiek. De welstandscommissie vond dat de bouwmassa een ‘te zware, afwerende indruk’ maakte. Een ingehuurde expert vond het kantoor ‘plomp’ en pleitte voor wat extra verticale lijnen. Desondanks werd het ontwerp – enigszins bijgesteld – gebouwd. Gelukkig maar.

3. Terrasflats, Bosplaat, Engelsmanplaat, Huibertplaat, Rottemerplaat

Appartementencomplex De Dobbe van Groosman Partners uit 1973 – 1974. De zorgvuldig ontworpen terrasflats met hun grote ver overstekende en verspringende balkons zijn een opmerkelijke verschijning in de wijk. De architect experimenteerde voor dit project met een nieuw bouwsystemen: gietbouw, bouwen met beton dat op de bouwplaats zelf gestort wordt. De stedenbouwkundige dienst van de gemeente richtte het gebied rondom de woningen in overleg met de architect, omdat het ontwerp sterk met de directe omgeving samenhangt. Het water loopt ook tot tussen de blokken. Aan de ‘binnenkant’ is ruimte voor galerijen en de auto. Door de parkachtige ruimte rondom de flats doet deze buurt wat Scandinavisch aan. Mis ook het pand aan de andere kant van het water niet. Dit voormalige kantoor van het Regionaal Ziekenfonds Zwolle is een ontwerp van Architektenburo Kristen en Oord b.n.a. uit Kampen. De ‘nissige’ gevel is opgebouwd uit opvallende betonelementen.

4. Visserswoningen, rondom Gender

Wat een rare blokhut-achtige huisjes! En dat halletje ervoor! De houten gevels doen aan die van vissershuizen denken, vandaar de naam. Gemotoriseerd verkeer is in dit buurtje niet welkom. De paden en weggetje in de wijk zijn precies breed genoeg voor het karretje van de melkboer. De 100 eengezinswoningen – verdeeld in vier groepjes van 25 – zijn begin jaren ‘70 ontworpen door de Zwolse architect A. A. M. Lankhorst. Het complex een reactie op de eentonige doorzonwoningen, die tot ver in de jaren zestig gangbaar waren.

5. Knarrenhof, rondom Sloe

Een wat nieuwer bouwblok. Op de plek waar vroeger het AA-bad zat, destijds een van de twee zwembaden van Zwolle, verrees in 2018 de Knarrenhof. In dit hofje wonen senioren die omkijken naar elkaar. Het zijn knusse woningen rondom een gemeenschappelijke tuin, opgezet met als doel dat de bewoners er zo lang mogelijk blijven wonen. De drempels zijn weg, de stopcontacten zijn zo aangebracht dat je niet hoeft te bukken, de deuren zijn extra breed en de badkamer is zo groot dat je je niet telkens stoot. Om in aanmerking te komen voor een woning moet je lid worden van de Vereniging Knarrenhof Zwolle. De doelgroep is 50+ maar de leeftijd hoeft niet bepalend te zijn om in aanmerking te komen. De 48 woningen zijn een initiatief van de Stichting Knarrenhof Nederland. Dit is de eerste Knarrenhof van Nederland, maar als het aan de initiatiefnemers ligt zeker niet de laatste.

6. Jerusalem, rondom Raam

Kijk, dat zijn nog eens een veel dezelfde blokkige woningen! 238 om precies te zijn, naar ontwerp van de Zwolse architect Pieter Bultstra. Jaar: 1971. Het zijn geschakelde huizen die in S-vormige linten rond binnenhoven zijn gebouwd. Woningbouwvereniging Samenwerking, de opdrachtgever, wilde graag verschillende typen woningen. Als je goed kijkt, zie je hier zes soorten huizen. Voor kleine en grote gezinnen, ouderen, alleenstaanden en mindervaliden. Van ‘buiten’ lijkt de wijk wat ongezellig, maar binnenin vind je leuke pleinen en verrassend veel groen. De platte daken leverden het complex de naam “Jeruzalem” op. In 1975, een paar jaar na de oplevering, krijgen de woningen zelfs complimenten in De Telegraaf. “De kubuswoningen in Zwolle tonen aan dat woningbouw niet altijd vervelend hoeft te zijn.”

7. De Hoeksteen, Scheldelaan 141

Opvallende kerk hè? Lekker veel baksteen, ingang aan de zijkant en een leuke toren. Best jong ook. Het gebouw is ontworpen door architect Cees Groen uit Emmen. In opdracht van de protestantse gemeente Zwolle. Het hoekige, deels organische karakter is typerend voor de kerkbouw in de periode rond 1980. Door de bijzondere architectuur en de ligging op een ruim, parkachtig ingericht kavel is de kerk in zijn omgeving een blikvanger. Vanwege de financiële toestand van de gemeente werd het gebouw in 2011 afgestoten. Een anonieme koper meldde zich, sloop dreigde. Gelukkig gaing dat allemaal niet door. In 2012 kreeg het gebouw een nieuwe eigenaar: Gereformeerde Kerk Hersteld. Architect Cees Groen (1918-2016) is vooral bekend vanwege het ontwerp van schoolgebouwen in de vorm van een dubbele H, met klassen in de uitlopers van de H. Van deze ‘Groen basisscholen’ zijn in de bovenste helft van Nederland honderden gebouwd.

8. Groeivorm, Rijnlaan

Huh, een steen? Nee… kunst! Het beeld Groeivorm van kunstenaar Willem Doorschodt (1938) is van gegoten beton en staat op een betonnen vloerplaat. Het staat sinds 1978 in de patio van Openbare Basisschool De Werkschuit. Door het poreuze oppervlak groeit er mos op het beeld. Ter afsluiting een gruwelijk ingewikkeld citaat van de gemeente Zwolle: “Doorschodt etaleert in zijn abstracte vormentaal een sterke voorkeur voor eenvoud en vereenvoudiging. Daarnaast spelen tactiele aspecten een belangrijke rol. De beelden nodigen uit tot aanraken. Ze lokken strelingen uit. Ze sublimeren het contrast tussen hard en zacht en tussen natuurlijkheid en kunstmatigheid.” Zin in meer beelden in Aa-landen? De gemeente Zwolle heeft een mooi overzicht gemaakt.

9. Studentenhuisvesting en woningen, Greuns

Een stukje modern Aa-landen. Dit complex bevat eengezinswoningen, appartementen en een blok wooneenheden voor MBO-studenten. Het is tussen 1994 en 1996 gebouwd naar een onderwerp van Mieke Bosse. Best bijzonder, want in die tijd werd er vooral gebouwd in de nieuwere wijken Zwolle Zuid en Stadshagen. Toen de twee noodscholen die op deze plek stonden werden afgebroken, ontstond er echter wat ruimte. Kijk vooral even naar de houten balkons. Die zijn aan de overstekende houten dakrand opgehangen en doen dienst als vluchtroute, buitenruimte en zonwering. Het is een levendig en speels gebouw, typisch jaren ‘90 en heel anders dat de twintig jaar eerder gebouwde panden die eromheen staan.

10. Boerderij Helderlicht, Helderlichtsteeg

Boerderij Helderlicht bleef bij de aanleg van de Aa-landen gespaard. De uit circa 1840 daterende T-boerderij ligt aan de rand van het centrale park. De boerderij heeft een rechthoekig tweelaags voorhuis met een met pannen gedekt schilddak. Tegen de rechter zijgevel sluit een bouwdeel met een zadeldak aan. De symmetrisch ingedeelde voorgevel heeft een gave detaillering met vensters met schuiframen. De boerderij herinnert aan hoe dit gebied voor 1960 werd gebruikt.

11. Westerveldbrug, Brinkhoekweg

Zomaar een bruggetje over een sloot? Nee, dit is een betonnen brug uit 1935. De brug heeft een sobere, strakke vormgeving en had fraai bewerkte ijzeren brugleuningen in artdecostijl. Of nou ja, die brugleuningen zijn rond 2000 verdwenen bij een renovatie. Op de zijkanten van de brug – val niet in het water – is in reliëf het wapen van de voormalige gemeente Zwollerkerspel aangebracht.

12. Stoomgemaal, Langenholterdijk 5

Als je op de brug staat zie aan je linkerhand in de verte het voormalige Stoomgemaal Westerveld (goed kijken!). Dit schepradstoomgemaal werd in 1879 gebouwd in opdracht van het Waterschap Dieze. De stoommachine en de ketel werden geleverd door de Zwolsche fabriek van stoom- en andere werktuigen, de totale bouwkosten bedroegen 10.983 gulden. Het gemaal zorgde voor de afwatering van de polder Dieze, via de Westerveldsche Aa op het Zwarte Water. In de jaren zeventig werd het gemaal Westerveld buiten dienst gesteld en vervangen door een modern gemaal. De schoorsteen, machines en het gietijzeren scheprad zijn lang geleden verdwenen.

13. Langenholterdijk

Je loopt nu een stukje over de Langenholterdijk, langsBuitenlanden Langenholte.Dit stuk uiterwaarden van de Vecht ten noorden van Zwolle is een van de omvangrijkste groeiplaatsen van de wilde kievitsbloem in Europa.

14. Langenholte

Welkom in Langenholte, een buurtschap ten noorden van Aa-landen. In dit gebied met een totale oppervlakte van 521 hectare wonen precies 110 mensen (2018). Lekker leeg dus, maar ze hebben hier wel een Bed and Breakfast en galerie annex theeschenkerij. Niet zo vreemd, want de oude boerderijen die er staan zijn prachtig! Je kunt op de Brink trouwens goed picknicken aan de picknicktafel. Zin in koffie, thee of kunst? Op de website van De Langenhof vind je de openingstijden.

15. AA-park

Het AA-park is met 24,1 hectare bomen, water en groen het grootste park van de wijk. Het is vernoemd naar de rivier de Aa, de oude Westerveldse Aa, die door het park heen loopt. Het park vormt de overgang tussen stad en platteland. Het heeft afwisselend begroeiing en open grasvelden, wat zorgt voor een mooi zicht op de Aa.

16. Klimkoepel

Kijk, een iglo! Daar hebben we er heel wat van in Aa-landen. Bijna allemaal in blauw en rood. Het speeltoestel – officieel een ‘klimkoepel’ – is een idee van architect Aldo van Eyck (1918-1999). Hij ontwerpt tussen 1947 en 1978 in opdracht van de gemeente meer dan 700 speelplaatsen in Amsterdam. Vooral Van Eyks aluminium iglo slaat aan. Ieder kind, dat in de jaren ’50, ’60 en ’70 opgroeide, heeft er wel eens in gespeeld. Het Rijksmuseum heeft een paar Van Eycks in zijn collectie: in de beeldentuin staan meerdere klimrekken. Ja, ook een iglo. Aan de Witte Klok in Amsterdam-Osdorp staat nog een complete Van Eyck-speelplaats. Meer weten op de Klimkoepel? Luister de aflevering ‘De Klimiglo’ van de podcast Ongesigneerd.

17. Puutbeek

Veel straatnamen in Aa-landen zijn ontleend aan Nederlandse wateren. Sommigen zijn wat verwarrend. Bij de Puutbeek is iets misgegaan. Het is wel een straatnaam, maar de beek zelf bestaat niet. De beek zou wel voorkomen in een “standaardwerk over beken” van ene ‘meneer Beekman’. De maker van deze wandeling heeft dit boek echter niet kunnen vinden.

18. Woonwagens

Woonwagens in Aa-landen. Ze zijn zeldzaam. De bewoners kwamen hier niet helemaal vrijwillig terecht. De overheid wilde midden jaren zeventig af van de grote woonwagencentra en besloot tot decentralisatie, waarbij er kleine centra ontstonden. De bewoners van het regionale woonwagencentrum Hanenrick, bij het buurtschap Frankhuis, werden verspreid over de stad. In Aa-landen werden twee twee woonwagenlocaties, aan Fluessen en Glanerbeek, met nu nog 9 woonwagens. Ze werden in 1986 aangelegd, ondanks hevig protest van de buurtbewoners.

19. Glanerbeek

Welkom in Aa-landen Oost. Het jongste deel van de wijk. Begin jaren ‘80 was het klaar. Qua bebouwing is het hier allemaal niet zo héél spannend. De ‘bloemkool’ is behoorlijk aanwezig hier, net als in het – ook ietwat gewone – noorden van de wijk. Wel de moeite waard zijn de speelse bungalows en terraswoningen aan de Glanerbeek, gebouwd op een ondergrondse parkeergarage. Als je er toch bent: Werp even een blik op de Sionskerk.

20. Krekenbuurt, rondom Grotekreek

De Krekenbuurt is misschien wel de architectuurknaller van Aa-landen. De 154 woningen tussen Volkerak, Dollard, Zijpe en de Merwedelaan, zijn begin jaren ‘70 bedacht door architect Benno Stegeman (1930-2014). Aannemer H. Moes uit Zwolle verzorgde de bouw, in opdracht van Bouwbureau voor Bedrijven en Instellingen (BBI) uit Delft. Je vindt hier hofjes en vrijstaande woningen. De eengezinswoningen hebben vier of vijf kamers in twee of drie lagen, bekroond door een plat-, koepel-, of tentdak. De gevels zijn uitgevoerd in dezelfde paarse klinker. Ook opvallend: De piepkleine tuintjes. Slechts een smalle strook, grenzend aan de woningen, is privé eigendom. Er wordt streng ‘geen-schuttingen-beleid’ gevoerd. De woningen met de witte lichtkoepeltjes worden in de volksmond ‘condoomwoningen’ genoemd. De architect maakte soortgelijke ontwerpen in Zoetermeer (Meerzicht, oranje koepels) en Nuenen (Tweevoren, groene koepels). De Zwolse Krekenbuurt is een gemeentelijke monument.

Help jij deze architectuurroute nóg beter maken?

Heb je de route afgelegd? Dan heb je vast dingen gezien die beter kunnen of nog niet kloppen. Heb je aanvullingen? Laat het me weten! Stuur een mailtje, reageer onder dit bericht of vul het contactformulier in. Dan werken we samen aan een nóg betere architectuurroute!